Казанда XVIII—XIX гасырлардагы өч мәчетне яңарту төгәлләнде

Казанда тарихи әһәмияткә ия булган өч мөселман изге урынын яңарту төгәлләнде. Алар арасында — Яңа Бистә мәчете («Ак мәчет»), «Иске Таш» мәчете һәм «Әл-Мәрҗани» җәмигъ мәчете. Эшләр республика, федераль үзәк һәм хәйриячеләр ярдәме белән алып барылды. Бу хакта аппарат киңәшмәсендә «Иске шәһәр» махсус территориясе префекты Айрат Фәизов сөйләде.

«Әл-Мәрҗани» җәмигъ мәчетенә һәрвакыт тиешле игътибар бирелсә, ул совет чорында беркайчан да ябылмаган, анда гыйбадәт кылулар узган булса, Кызыл Татарстан урамындагы «Ак мәчет» озак вакыт буш торган. Яңарту нәтиҗәсендә ул бүген мәхәллә кешеләрен кабул итә ала һәм анда намаз яңгырый», – диде мэр Илсур Метшин. Ул билгеләп үткәнчә, эшләр «Татэнергосбыт» ҖЧҖ акчасына алып барылды, бу ширкәтнең Казанның тарихи мирасына керткән зур өлеше булды.

«Гафури урамындагы «Иске Таш» мәчетенең дә язмышы авыр булды, әмма хәзер Казаныбызның өч энҗе бөртеге яңадан торгызылды», — дип өстәде шәһәр башлыгы. Ул билгеләп үткәнчә, Иске Татар бистәсе һәм аның туристлык җәлеп итүчәнлеге өчен мәчетләрне торгызу – мөһим эш. «Иң мөһиме – Аллаһы Тәгалә барлык православие гыйбадәтханәләрендә, мәчетләрдә, синагогаларда, Ходайга дога кылган һәр җирдә догалар ишетсен», – дип ассызыклады Илсур Метшин.

Яңа Бистә мәчете төбәк әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты булып тора. Гыйбадәтханәне 1801—1805 елларда элеккеге агач гыйбадәтханә урынына төзегәннәр. Мәчет 1928 елга кадәр эшли, шуннан соң аны ябалар, манарасын сүтәләр, эчке планын үзгәртеп коралар һәм янкормалар өстиләр. 2000 еллар башына кадәр изге урында күрек фабрикасының уку-җитештерү биналары урнашкан.

Беренче яңартуны 2008—2012 елларда ТР Мәдәният министрлыгы ярдәмендә үткәрделәр. 2023 елда эшләр дәвам итте, инвесторы «Татэнергосбыт» ҖЧҖ булды. Белгечләр янкормаларны сүтеп, мәчетнең тарихи кыяфәтен торгызганнар, нигезен һәм туфрагын көчәйткәннәр, цоколь һәм диварларны гидрофобизацияләгәннәр, эчке япмалар, баскычлар торгызганнар, түбәсен яңартканнар, агач тәрәзә терәкләрен куйганнар һәм инженерлык челтәрләре төзегәннәр. Манараны торгызу һәм монтажлау, бораулы баскыч төзү төгәлләнгән.

Яңартуның соңгы этапларыннан берсе — мәчетнең тышкы таш һәм металл киртәләрен торгызу, биналарны бизәү, ишекләр, келәмнәр җәю, кандилларны тоташтыру, манарага ярымай урнаштыру. Хәзерге вакытта җиһазларны кору төгәлләнеп килә. Гомуми финанслау 300 млн сумнан артык тәшкил иткән.

Яңа Татар бистәсендә федераль әһәмияттәге мәдәни мирас объекты булган «Иске Таш» мәчетен дә яңарталар. Мәҗит Гафури урамында урнашкан гыйбадәтханәне 1802 елда төзегәннәр. Элек мәчет 1,5 мең кеше килү белән мөһим иҗтимагый үзәк булып саналган, әмма совет чорында аны япканнар, ә бинаны күрек фабрикасы, госпиталь һәм сәнгать мәктәбе склады буларак куллана башлаганнар. 1994 елда төзелешне мөселман җәмгыятенә кайтаралар.

20 елга якын вакыт узгач, мәчетне торгыза башладылар — 2023 елда РФ Дәүләт Думасы депутаты Илдар Гыйльметдинов теләге һәм РФ Мәдәният министрлыгы ярдәме белән тергезүгә федераль акчалар бүлеп бирелде.

Эшләр вакытында белгечләр гөмбәз түшәмнәре астында сакланган бизәкле орнаментлар белән, ә ишек уемы өстендә кирпечтән салынган чын тимер рәшәткә тапканнар, аны рәшәткәләр белән бергә беренче кат тәрәзәләрендә калдырырга булганнар.

Мәчетнең цоколе һәм нигезе кирпечтән салынган, манарасы, түбәсе, фасады комплекслы рәвештә төзекләндерелгән, инженерлык челтәрләре җиһазландырылган һәм бизәкләү эшләре башкарылган. Манараның агач һәм металл баскычларын, интерьерларын һәм тәрәзәләрен торгызу мөһим этап иде. Шулай ук бригадалар ишекләр, яктырткычлар, чүкеп эшләнгән лапаслар һәм тәрәзәләр куйдылар. Бүгенгә барлык эшләр дә төгәлләнгән. Финанслау күләме 130 млн сум тәшкил иткән.

Өченче объект «Әл-Мәрҗани» җәмигъ мәчете иде, ул шулай ук федераль әһәмияттәге мәдәни мирас объекты булып тора. Аны Россия император бикәсе Екатерина II шәхси рөхсәте белән 1766—1770 елларда хәзерге Каюм Насыйри урамында – Иске Татар бистәсенең үзәк сәүдәгәрләр урамында төзегәннәр. Изге урынны җирле халык акчасына төзегәннәр, ул шәһәрнең иң зур һәм төп мөселман гыйбадәтханәсе булып саналган. Хәтта СССР чорында да мәчет эшләвен дәвам иткән.

Соңгы тапкыр гыйбадәтханәне төзекләндерү 2005 елда үткәрелгән, ә 2006 елда Илсур Метшин теләге буенча торгызу эшләре хатын-кызлар бинасында узган. Тора-бара мәчетнең түбәсе, нигезе җимерелгән, диварларында ярыклар барлыкка килгән, ә идән астында су барлыкка килгән. Гыйбадәтханәне этаплап тергезүгә ТР бюджетыннан 419 млн сум акча бүлеп бирелгән.

Эшчеләр башта авариягә каршы чаралар үткәрделәр, нигезне көчәйттеләр һәм түбәле фасадны торгыздылар. Икенче этапта яңарту эшләре башланды: мәчеттә әвәлеп ясалган әйберләр белән бизәлгән тарихи интерьерлар, Зәйни Солтан урамы ягыннан югалган капительләр һәм таш коймалар торгызылды. Монда шулай ук ишек-тәрәзәләрне, бизәү өчен нәфис металл эшләнмәләрен алыштырганнар һәм яңартканнар, инженерлык челтәрләрен бизәгәннәр һәм торгызганнар. Мәчет тирәсендәге территорияне төзекләндерделәр.

«Хәзерге вакытта мәчет тарихы музеен һәм китапханәне төзекләндерү эшләре төгәлләнә», — диде Айрат Фәизов. Ул гыйбадәтханәнең беренче катында бизәкләп, бөек татар мәгърифәтчесе Шиһабетдин Мәрҗанинең шәмаил рәвешендәге шәхси мөһерен табарга мөмкин, дип өстәде. Мәгърифәтче мәчеттә 1850 елдан 1889 елга кадәр имам булып хезмәт иткән. Моңа кадәр мәчеттә ТР рәисе Рөстәм Миңнеханов һәм мэр Илсур Метшин сәфәр кылган иде.